Robot helpt patiënt én chirurg vooruit

Ook in de operatiekamer is technologische hulp niet meer weg te denken. Zo verrichten chirurgen met behulp van robotarmen operaties die voorheen nog onmogelijk waren. We verkennen de wondere wereld van de robotchirurgie, die dit jaar precies 25 jaar bestaat in Nederland.

De maatschappelijke discussie over de rol van technologie is volop opgelaaid. Met natuurlijk ook allerlei angsten die opspelen. Gaat artificial intelligence mensen hun baan kosten? Gaan hele beroepsgroepen hieraan ten onder? Gaan mensen vereenzamen door minder sociaal contact? Tussen alle angstscenario’s door zouden we bijna vergeten dat technologie ons leven in de eerste plaats een stuk makkelijker en geavanceerder kan maken.

Dat geldt zeker voor robotchirurgie. Wat houdt robotchirurgie precies in? Wat heeft de patiënt eraan? Hoe worden zorgprofessionals ermee geholpen? En zijn die robots eigenlijk niet gewoon veel te duur? Hoog tijd voor een gesprek met Jelle Ruurda. Hij is gastro-intestinaal en oncologisch chirurg, hoogleraar robot-geassisteerde minimaal invasieve chirurgie bij het UMC Utrecht en voorzitter dan de Nederlandse werkgroep Robotchirurgie. 

Sneller hersteld 

In augustus 2000 voerde gastro-intestinaal chirurg Ivo Broeders de eerste robotoperatie in Nederland uit, in het UMC Utrecht. Jelle, die net was afgestudeerd als basisarts, mocht daarbij aanwezig zijn. “Ik kwam net uit de collegebanken maar zag toen al hoe soepel de operatie verliep, en hoe enthousiast het hele operatieteam was. Nu, precies 25 jaar later, ervaar ik dat nog steeds wanneer ik met de robot werk. En dat is niet omdat het een leuke hobby is maar omdat de meerwaarde van robotchirurgie voor ons overduidelijk is.”  

Sinds die eerste operatie, hebben robots in de operatiekamer een flinke opmars doorgemaakt. In Nederland tellen we inmiddels zo’n 50 robots in 32 ziekenhuizen, en wereldwijd worden meer dan 6.000 chirurgische robots gebruikt. Jaarlijks worden daar ruim 1,5 miljoen mensen mee geopereerd.  

“In de afgelopen 25 jaar hebben de robots zich enorm ontwikkeld en ook de chirurgen in de manier waarop ze ermee om gaan. We zijn veel preciezer gaan opereren met de robots.”

Teamwork ten top 

Bij robotchirurgie, zoals met de Da Vinci-robot, hebben operatie-instrumenten kleine beweeglijke polsjes en kunnen bewegingen ‘geschaald’ worden. Vanachter een groot apparaat, verder weg in de operatiekamer, kijkt de chirurg live, op afstand, bij de patiënt naar binnen via een camera, en bestuurt hij/zij de robotarmen via twee kleine joysticks. Daardoor kunnen kijkoperaties veel preciezer worden uitgevoerd.   

“Ik zie beter, kan beter hechten dan ik zonder robot kan en heb volledige controle over het operatieterrein door de precisie van de technische ondersteuning”, vertelt Jelle. “Bovendien doe ik dit alles in een houding die ergonomisch gezien ook nog eens veel beter is.”  

Terwijl een chirurg de Da Vinci-robot bedient, bevindt zich tijdens de operatie nog een chirurg of operatieassistent (afhankelijk van de complexiteit van de ingreep) pal naast de patiënt, om handwerk te verrichten. Teamwork ten top, samen met de rest van het operatieteam. “Communicatie is hierbij essentieel, omdat je niet meer naast elkaar staat, maar op iets grotere afstand met elkaar moet samenwerken”, verduidelijkt Jelle. 

Minder pijn, sneller herstel 

Naar de meerwaarde van robotchirurgie is in de loop der jaren al volop wetenschappelijk onderzoek gedaan. “Daarbij is voor verschillende  typen operaties aangetoond dat patiënten na robotchirurgie minder pijn en minder bloedverlies hebben, sneller op de been zijn en korter in het ziekenhuis liggen”, legt Jelle uit.  

Tijdens de operatie kan de inwendige schade ook worden beperkt wanneer de chirurg werkt met een robot. Zenuwen worden bijvoorbeeld minder aangetast. “Dat is ook de belangrijkste reden dat het grootste deel van de prostaatoperaties met de robot worden gedaan. Dat gaat bewezen beter met de robot, en mannen lopen minder risico op incontinentie en impotentie.”  

Ook kan dankzij de robot bijvoorbeeld beter worden gezien welke en hoeveel lymfeklieren moeten worden weggehaald. Het is belangrijk om zoveel mogelijk lymfeklieren met uitzaaiingen weg te halen, maar dat is vaak lastig te bepalen bij een gewone ‘open’ operatie. Bij kijkoperaties met robots is het veel beter te zien. En niet alleen voor de opererende chirurgen maar ook voor eventuele andere specialisten die ‘meekijken’ bij een ingewikkelde operatie. “Terwijl ik het operatiebeeld deel, kan ik nu tijdens een ingewikkelde slokdarmoperatie een zeer ervaren collega uit Utrecht raadplegen maar ook net zo makkelijk een chirurg uit Shanghai, waar ze per jaar zo’n 2.000 slokdarmoperaties doen.”  

Grenzen verleggen 

Dankzij de operatierobot is het nu ook mogelijk geworden om patiënten te opereren die eerder niet voor een operatie in aanmerking kwamen. Jelle en zijn team opereren vaak dergelijke patiënten, die bijvoorbeeld zijn doorverwezen vanuit andere ziekenhuizen.  

Zo heeft Jelle meerdere patiënten behandeld met een tumor die vastzat aan de luchtpijp. Een operatie was technisch niet mogelijk in het ziekenhuis waar ze onder behandeling waren. In het UMC Utrecht kregen de patiënten eerst radiotherapie en chemotherapie om de tumor te laten slinken en los te laten komen van de luchtpijp. Vervolgens opereerde Jelle hen met de robot en kon de hele tumor worden verwijderd. 

“De tumor moet dan heel precies, op microscopisch niveau, millimeter voor millimeter, van de luchtpijp worden afgehaald. Dat zou zonder robot niet mogelijk zijn. Zo worden de grenzen echt verlegd.” 

Vanwege de mogelijkheden van robotchirurgie is het des te belangrijker geworden dat ziekenhuizen samenwerken. “Ondanks dat de Nederlandse gezondheidszorg op alle lijstjes in de top drie van de wereld staat, kunnen grote verschillen tussen ziekenhuizen erin resulteren dat mensen ten onrechte in een palliatief traject terechtkomen.” Door samen te werken en te weten wat in welk ziekenhuis mogelijk is, kunnen artsen hun patiënten doorverwijzen naar een ander ziekenhuis voor de behandeling die zij op dat moment het hardst nodig hebben. 

Binnen de regio Utrecht hebben daarom negen ziekenhuizen de handen ineengeslagen binnen ONCOMID (Oncologie Midden-Nederland). Binnen multidisciplinaire teams bespreken zij hoe en waar hun patiënten het beste behandeld kunnen worden binnen de regio Utrecht.   

Jelle werkt vooral veel samen binnen de RAKU. Dit is een onderdeel van ONCOMID, waarbinnen zes ziekenhuizen zich gezamenlijk inzetten voor de beste behandeling van tumoren in de slokdarm, maag, alvleesklier, galblaas en lever.  “We werken nu samen terwijl we elkaar vroeger als concurrent zagen. Dat heeft een enorme meerwaarde voor de zorg. Het idee dat ziekenhuizen moeten concurreren, verliest gelukkig steeds meer terrein en is zeker voor de hoog-complexe zorg achterhaald.”  

Zorg minder onder druk 

We hebben tegenwoordig te kampen met een zorgstelsel dat zwaar onder stuk staat: er is een chronisch tekort aan zorgpersoneel en lange wachtlijsten Ook op dat vlak kan robotchirurgie een positieve invloed uitoefenen. Zo kan medische technologie taken overnemen, die nu moeten blijven liggen of uitgesteld worden vanwege de schaarste aan zorgpersoneel. Jelle: “Bij robotchirurgie opereren we tegenwoordig vaak met een persoon minder, omdat een chirurg vier armen kan controleren, en zo zijn er veel meer voorbeelden.”  

Daarnaast denkt Jelle dat innovaties zoals robotchirurgie het werken in de zorg aantrekkelijker kan maken voor jonge mensen. “Millennials en Generatie Z voelen zich aangesproken door de digitale wereld en techniek. Als een ziekenhuis de keuze maakt om de laatste technologische hoogstandjes in huis te halen kan dat een grote aantrekkingskracht hebben op nieuw talent en het imago van werken in de zorg verbeteren.” 

Dure technologie? 

Maar hoe zit het met de kosten? Zijn de robots niet een te dure investering, zeker nu de zorgkosten al de pan uit rijzen? De aanschaf van een robot in de operatiekamer kost gemiddeld 1,5 tot 2 miljoen euro. In totaal zijn we nu jaarlijks zo’n 25 miljoen euro kwijt aan chirurgie met robots in Nederland.   

“Dat lijkt misschien veel maar als je het uitdrukt in kosten per patiënt, gaat het om zo’n 2.500 euro per patiënt”, verduidelijkt Jelle. Ter vergelijking: bestralingsapparaten kosten gemiddeld vanaf zo’n 5 miljoen euro per stuk. En bij het immuuntherapiemiddel Nivolumab gaat het om gemiddeld 70.000 euro per patiënt.  

“Het is daarom zeker niet terecht om robotchirurgie af te doen als een dure technologie. En door concurrentie en toenemende innovatie zullen de kosten van robotchirurgie alleen nog maar meer gaan dalen.”  

Ook worden de extra kosten van de robot terugverdiend door de kortere opnameduur, het snellere herstel en minder complicaties, stipt Jelle aan. “Bij bijvoorbeeld slokdarmoperaties is de opnameduur in de afgelopen jaren teruggebracht van gemiddeld 16 naar 6 dagen, en bij blaasoperaties van 10 naar 5 dagen.” Ook kunnen patiënten sneller hun bed uit, eerder verlost worden van drains en sneller pijnstilling zonder infuus of ruggenprik krijgen. “Dat zijn voorbeelden van veranderingen die zonder minimaal invasieve chirurgie niet mogelijk waren.” 

Wat brengt de toekomst? 

Een kwart eeuw geleden stond Jelle, vers uit de collegebanken, nog met veel verwondering te kijken naar die allereerste robotoperatie in Nederland. Wat kunnen we in de komende 25 jaar verwachten?  

“We hebben op onze technische universiteiten een enorme kennis over robotica. Daarmee kunnen we een enorme voorsprong nemen in de digitalisering van operaties.” Het UMC Utrecht werkt dan ook nauw samen met de technische universiteiten, het bedrijfsleven, andere universiteiten en onderzoeksinstellingen. Dat gebeurt onder meer binnen de EWUU, het samenwerkingsverband met de Technische Universiteit Eindhoven, Wageningen Universiteit en Universiteit Utrecht.  

“Met de Technische Universiteit Eindhoven ontwikkelen we bijvoorbeeld een algoritme dat structuren van de borstkas van een patiënt snel herkent en in kaart kan brengen. De chirurg kan die structuren dan toevoegen aan het operatiebeeld en als een soort Google Maps gebruiken tijdens het opereren om door de borstkas van de patiënt te navigeren.”  

Jelle verwacht dat dergelijke applicaties in de nabije toekomst standaard zullen worden bij operaties, en dat ingrepen nog minder invasief zullen worden.  

“Ook is het toekomstbeeld dat we vanachter een thuisconsole een stukje van de operatie over kunnen nemen dichterbij dan we denken, al zijn er dan natuurlijk nog wel wat juridische en ethische hobbels die moeten worden genomen.”  

Technologie zal een steeds grotere rol gaan spelen bij operaties, en Jelle is ervan overtuigd dat Nederland hierbij een voortrekkersrol kan vervullen. “We hebben in Nederland alle kennis en kunde in huis om hierin een rol te spelen. Samenwerking tussen technische universiteiten en dokters is hiervoor essentieel. Computerwetenschappers, biomechanische ingenieurs en dokters moeten de handen ineen slaan om de operatiekamer van een analoge naar een digitale wereld te transformeren, waarin we hulp krijgen van robotica, maar ook van kustmatige intelligentie om onze besluitvorming te ondersteunen.”