Vruchtbaarheid en kanker
Is er kanker bij u vastgesteld en heeft u nu of mogelijk in de toekomst nog een kinderwens? Dan is het raadzaam om daarover met uw arts te praten, voordat de behandeling van kanker begint. Sommige behandelingen van kanker hebben namelijk een nadelige invloed op de vruchtbaarheid. Op deze pagina leest u meer over het mogelijke effect van de behandeling van kanker op de vruchtbaarheid van vrouwen en mannen.
Vruchtbaarheid vrouwen uitklapper, klik om te openen
De vruchtbaarheid van de vrouw beschrijven is best ingewikkeld en afhankelijk van een aantal eigenschappen. Bekende eigenschappen die goed zijn voor de vruchtbaarheid van de vrouw zijn: een goede voorraad eicellen in uw eierstokken, een regelmatige cyclus met maandelijks een eisprong, open eileiders en een baarmoeder die in goede conditie is om een embryo in te kunnen laten nestelen. Maar ook als al deze eigenschappen aanwezig zijn kan het soms toch nog lastig zijn om zwanger te worden.
De behandeling van kanker kan nadelige effecten hebben op twee van bovenstaande eigenschappen: de hoeveelheid eicellen in uw eierstokken en de conditie van uw baarmoeder.
Hoe zit dat eigenlijk met de hoeveelheid eicellen in de eierstok? Een meisje wordt geboren met een bepaalde hoeveelheid rustende onrijpe eicellen in de eierstokken. Gaandeweg het leven wordt deze voorraad minder totdat er op een gegeven moment onvoldoende eicellen zijn om een menstruatiecyclus te behouden. Vanaf dat moment spreken we van de overgang (menopauze) en is er sprake van onvruchtbaarheid. Het aantal eicellen waarmee men wordt geboren en de snelheid waarmee deze eicelvoorraad gedurende het leven afneemt wisselt tussen vrouwen. De leeftijd waarop de biologische moeder in de overgang raakte is een goede voorspeller voor de eigen menopauze leeftijd. Sommige behandelingen van kanker hebben echter invloed op de overgangsleeftijd. De ernst van de schade op de vruchtbaarheid, die een behandeling van kanker kan veroorzaken, hangt onder andere af van:
- Uw leeftijd, hoe jonger u bent hoe groter de (uitgangs) eicelvoorraad is voorafgaand aan de behandeling.
- De precieze behandeling die u nodig heeft om de kanker te behandelen (bijvoorbeeld: soort en dosis chemotherapie, plaats van bestraling, plaats van operatie).
Een behandeling voor kanker kan dus invloed hebben op uw vruchtbaarheid. We proberen dit van tevoren in te schatten om u daarover zo goed mogelijk te informeren. Zo kan het zijn dat:
- U bent nog vruchtbaar na de behandeling voor kanker. De eierstokken hebben nog voldoende eicellen in voorraad en de menstruatiecyclus herstelt zich. U kunt via de natuurlijke weg een zwangerschap nastreven.
- U bent nog vruchtbaar na de behandeling voor kanker, maar u raakt eerder in de overgang. De eierstokken hebben nog voldoende eicellen in voorraad en de menstruatiecyclus herstelt zich. U kunt via de natuurlijke weg een zwangerschap nastreven. U hebt wel ingeleverd in de hoeveelheid rustende onrijpe eicellen waardoor u eerder in de overgang raakt. Het is niet te voorspellen wanneer dit zal optreden. Indien u in de overgang bent, kunt u niet meer op de natuurlijke weg zwanger raken.
- U bent verminderd vruchtbaar na de behandeling voor kanker. De eierstokken hebben een sterke afname laten zien in de hoeveelheid rustende onrijpe eicellen, de cyclus is niet goed hersteld. Het is moeilijker om op de natuurlijke weg zwanger te worden.
- U bent onvruchtbaar na de behandeling voor kanker. De eierstokken en of baarmoeder zijn verwijderd of werken niet meer. Indien de eierstokken niet meer functioneren kan u geen biologisch eigen kind meer krijgen. Wel kan u met u arts nog praten over eiceldonatie. Als de baarmoeder is verwijderd of ernstig is beschadigd kan/mag u niet zelf zwanger worden. Er kan met de arts gesproken worden over hoogtechnologisch draagmoederschap.
Een jaar na het afronden van de behandeling voor kanker kan u bij de gynaecoloog op de polikliniek komen om te onderzoeken hoe het zit met de eicelvoorraad. Met dit onderzoek kan echter geen voorspelling worden gedaan met betrekking tot de vruchtbaarheid, kans om via de natuurlijke manier zwanger te raken of een uitspraak worden gedaan over de leeftijd waarop u in de overgang raakt.
Gevolgen behandeling kanker uitklapper, klik om te openen
Hieronder leest u per behandeling van kanker wat de gevolgen kunnen zijn voor de vruchtbaarheid. Houd er rekening mee dat soms een combinatie van verschillende behandelingen nodig is, voor een zo goed mogelijk resultaat.
Operatie
Een operatie vanwege kanker aan de inwendige geslachtsorganen (baarmoeder of eierstokken) kan ervoor zorgen dat u minder makkelijk of geen kinderen kunt krijgen.
Bestraling
Bestraling kan van invloed zijn op de vruchtbaarheid als de voortplantingsorganen in het gebied liggen dat bestraald wordt. De vrouwelijke voortplantingsorganen zijn de eierstokken en de baarmoeder. Dit betekent dat alle straling op de onderbuik (lever, darmen, eierstokken, baarmoeder) van invloed kan zijn op de vruchtbaarheid. Op basis van de hoeveelheid straling kan de mate van schade aan de baarmoeder of eierstokken worden voorspeld. Veel straling op de eierstokken kan ervoor zorgen dat de eicelvoorraad in totaliteit beschadigd raakt en u onvruchtbaar wordt. Veel straling op de baarmoeder kan ervoor zorgen dat uw baarmoeder na de behandeling niet goed meer functioneert.
Het advies luidt om minimaal 6 maanden na de bestraling te wachten voordat u een eventuele zwangerschap nastreeft. Indien u eerder na de bestraling zwanger wordt, kan dit een schadelijk effect hebben op het ongeboren kind.
Chemotherapie
Chemotherapie werkt door het hele lichaam. Daardoor komen de medicijnen ook terecht in de eierstokken. Dat is schadelijk voor de eicelvoorraad. De schade kan leiden tot tijdelijk of definitief wegblijven van de menstruatie. Ook wanneer de normale menstruatie na de chemotherapie doorgaat, bestaat de kans dat u vervroegd in de overgang komt en eerder onvruchtbaar wordt. Niet alle chemotherapie geeft evenveel schade aan de eierstokken. Op basis van uw geplande behandeling kan de arts een inschatting maken welke invloed de behandeling kan hebben op uw vruchtbaarheid.
Het advies luidt om in principe 12 maanden na chemotherapie te wachten voordat u een eventuele zwangerschap nastreeft. Indien u eerder na chemotherapie zwanger wordt, kan dit een schadelijk effect hebben op het ongeboren kind. Veelal wordt door de behandelaar geadviseerd om minimaal 2 jaar te wachten na de chemotherapie. Dit hangt ermee samen dat in die follow-up periode de kans op terugkeer van de kanker het grootst is.
Immunotherapie
Aangenomen wordt dat immunotherapie geen directe invloed heeft op de vruchtbaarheid. Echter, het wordt afgeraden zwanger te worden tijdens de behandeling met immunotherapie. Omdat de behandeling vaak 1 jaar duurt, kunt u pas later aan een zwangerschap beginnen.
Hormoontherapie
Bij een hormoongevoelige vorm van kanker groeit de kanker onder invloed van vrouwelijke hormonen (progesteron en/of oestrogeen). Hormoontherapie zorgt ervoor dat de hormonen geen effect hebben op de tumorcellen. Er zijn twee typen hormoontherapieën, met een verschillend effect op de vruchtbaarheid:
Hormoontherapie die de werking van vrouwelijke hormonen op de tumor verkleint
Deze hormoontherapie wordt meestal twee tot vijf jaar voorgeschreven. Soms zelfs nog langer. Het wordt afgeraden zwanger te worden tijdens de behandeling. Dit betekent, dat u pas na de hormoontherapie aan een zwangerschap kunt beginnen. Door de hogere leeftijd kan de kans op zwangerschap tegen die tijd lager zijn geworden. De hormoontherapie zelf is niet schadelijk voor de vruchtbaarheid.
Hormoontherapie die de hoeveelheid vrouwelijke hormonen in het lichaam verlaagt
Deze therapie is alleen mogelijk voor vrouwen die nog niet in de overgang zijn. U wordt hierbij kunstmatig in de overgang gebracht. Dit kan tijdelijk zijn (door medicijnbehandeling) of definitief (door operatie of bestraling van de eierstokken). De onvruchtbaarheid is dan eveneens tijdelijk of definitief.
Behandelingen om de vruchtbaarheid te sparen
Er bestaan verschillende behandelingen om te proberen de vruchtbaarheid te behouden. Een dergelijke behandeling vindt bij voorkeur voorafgaand aan de (voor de vruchtbaarheid schadelijke) behandeling voor kanker plaats. Er is overigens geen enkele behandeling die zekerheid geeft dat u in de toekomst ook daadwerkelijk een kind krijgt. Op de volgende website vindt u betrouwbare informatie en een keuzehulp opgesplitst per kankersoort: Kanker en kinderwens - Keuzehulp
Onderstaand vindt u een opsomming van de keuze mogelijkheden die er zijn voordat uw oncologische behandeling start:
U kiest voor geen vruchtbaarheid sparende behandeling.
U start de behandeling voor uw kanker en wacht af wat het effect is op uw eierstokreserve (eicelvoorraad) en daarmee uw resterende vruchtbaarheid. Indien uw eierstokken moeten worden verwijderd is het duidelijk dat u nadien niet meer zwanger kunt worden van uw eigen eicellen. Indien uw baarmoeder moet worden verwijderd is het zeker dat u zelf geen zwangerschap kunt dragen. Voor alle andere behandelingen is het niet 100% zeker dat u er onvruchtbaar van wordt. U kunt na het afronden van de behandeling voor kanker afwachten of uw menstruatiecyclus weer op gang komt en evt. door de gynaecoloog laten inschatten wat de resterende eierstokvoorraad is.
Soms is er vanuit medisch oogpunt geen tijd om nog een behandeling/ingreep te ondergaan met het doel om de vruchtbaarheid te sparen. Ook zijn er vrouwen die bewust niet kiezen voor een extra (vruchtbaarheid sparende) behandeling, bijvoorbeeld door de (emotionele of fysieke) belasting van de behandeling of geen uitstel wensen van hun oncologische behandeling.
Invriezen van eicellen uitklapper, klik om te openen
Het is mogelijk om eicellen in te vriezen voor eventueel later gebruik. Deze behandeling kan gedaan worden bij vrouwen die het risico lopen op beschadiging van hun eierstokken en daarmee hun eicelvoorraad. Na de behandeling van kanker kunt u, bij onvruchtbaarheid, gebruik maken van deze ingevroren eicellen. Dit verzoek- om de ingevroren eicellen te gebruiken- staat los van de eicel-invries behandeling en zal apart getoetst worden. Als er inderdaad een indicatie is om de ingevroren eicellen te gebruiken, en u komt voor deze behandeling in aanmerking, zullen de eicellen in het laboratorium ontdooid en bevrucht worden. De bevruchting vindt plaats met behulp van een ICSI-behandeling. Hieruit kan een embryo ontstaan welke na een aantal dagen in uw baarmoeder teruggeplaatst kan worden. Meer informatie kunt u lezen in onderstaande folder.
Invriezen van embryo’s
Net als bij het invriezen van eicellen gebeurd dit bij vrouwen die risico lopen op beschadiging van hun eierstokken en daarmee hun eicelvoorraad. Via IVF- of ICSI-behandeling worden eicellen en zaadcellen in het laboratorium bij elkaar gebracht. Als hieruit embryo’s ontstaan worden deze ingevroren en bewaard. Na de behandeling van kanker kunt u, bij onvruchtbaarheid, gebruik maken van deze ingevroren embryo’s. De embryo’s worden in het laboratorium ontdooid en teruggeplaatst in uw baarmoeder. Meer informatie kunt u terugvinden op onderstaande pagina. In tegenstelling tot ingevroren eicellen die alleen van u zijn, zijn de embryo’s van u en uw partner samen. Mocht uw relatie onverhoopt ten einde komen, dan is het belangrijk u te beseffen dat u dan geen aanspraak meer kunt maken op deze embryo’s.
Invriezen van eierstokweefsel
Deze behandeling is uitsluitend bedoeld voor vrouwen die een geschat hoog risico hebben op onvruchtbaarheid na de behandeling voor kanker, waarbij er tevens geen tijd is voor andere vormen van fertiliteitspreservatie (zoals eicellen of embryo’s invriezen). Ook komen meisjes jonger dan 16 jaar voor deze behandeling in aanmerking.
Om eierstokweefsel in te vriezen moet u een kijkoperatie ondergaan waarbij één van uw eierstokken verwijderd en in kleine stukjes ingevroren wordt. In principe kunt u dan dezelfde dag weer naar huis.
Als uw behandeling is afgerond en u een kinderwens heeft maar onvruchtbaar bent geworden, kunnen de stukjes worden ontdooid en via een kijkoperatie teruggeplaatst worden rond de achtergebleven eierstok of de buikholte. Het idee is dat de eierstokweefsel stukjes weer gaan werken en u via de natuurlijke weg zwanger zou kunnen worden.
Invriezen van eierstokweefsel - UMC Utrecht
Onderdrukken van de werking van de eierstokken
Deze behandeling wordt toegepast bij vrouwen die een medicijnbehandeling ondergaan die de werking van de eierstokken kan schaden. Door toediening van een antihormoon (GnRH-analoog) wordt de werking van de eierstokken onderdrukt, waardoor ze minder gevoelig zijn voor schade door de medicijnen tegen kanker.
Verplaatsen van de eierstokken en/of baarmoeder
Deze behandeling is bedoeld voor vrouwen die bestraling op de onderbuik krijgen waarbij mogelijk de eierstokken en/of baarmoeder beschadigd worden. Bij sommige vrouwen die nog niet in de overgang zijn, kan voorafgaand aan de bestraling één van beide eierstokken verplaatst worden (ovariopexie). De eierstok wordt op die manier buiten het bestralingsgebied gebracht. Het is afhankelijk van de tumor of dit mogelijk is, dus niet elke vrouw die bestraling krijgt op de onderbuik komt hiervoor in aanmerking. Eventueel kan na de bestraling de eierstok teruggeplaatst worden. Een enkele keer kan ook de baarmoeder uit het bestralingsgebied worden gehouden door een operatie waarbij de baarmoeder op een andere positie vastgelegd wordt.
We hebben informatie voor u samengevat in de volgende animatie.
Kanker en vruchtbaarheid bij vrouwen
Meer weten uitklapper, klik om te openen
Keuzehulp vruchtbaarheidsbehoud (keuzehulp-vruchtbaarheidsbehoud-kanker.nl)
Vruchtbaarheid mannen uitklapper, klik om te openen
Niet alle mannen zijn na een behandeling van kanker verminderd vruchtbaar of blijvend onvruchtbaar. De ernst van de schade die een behandeling van kanker aan de vruchtbaarheid kan veroorzaken hangt onder andere af van:
- De kwaliteit van het sperma voorafgaand aan de behandeling dat wil zeggen de hoeveelheid, vorm en beweeglijkheid van de zaadcellen.
- De behandeling die u nodig heeft voor kanker (bijvoorbeeld soort en dosis chemotherapie, plaats van bestraling, plaats van operatie).
Gevolgen behandeling kanker uitklapper, klik om te openen
Hieronder leest u per behandeling van kanker de gevolgen voor de vruchtbaarheid. Houd er rekening mee dat soms een combinatie van verschillende behandelingen nodig is, voor een zo goed mogelijk resultaat.
Operatie
Een operatie vanwege kanker aan de geslachtsorganen kan ervoor zorgen dat u minder makkelijk of geen kinderen kunt krijgen.
Bestraling
Bestraling kan van invloed zijn op de vruchtbaarheid als de voortplantingsorganen in het gebied liggen dat bestraald wordt. Indien u bestraling krijgt op het kleine bekken dan is er ook een kleine kans dat u erectieproblemen krijgt. Het kleine bekken is het onderste deel van het bekken. Hierin zitten de blaas, de anus, de endeldarm en de prostaat. Indien u bestraling krijgt op de zaadballen dan kan het voorkomen dat na een bepaalde hoeveelheid straling er geen zaadcellen meer worden aangemaakt. Hierdoor wordt u onvruchtbaar en kunt u via de natuurlijk weg geen kinderen meer krijgen.
Chemotherapie
Door chemotherapie kunt u minder vruchtbaar of onvruchtbaar worden. Bijvoorbeeld doordat uw zaadballen (tijdelijk) minder of geen zaadcellen aanmaken. De zaadcellen kunnen ook minder beweeglijk worden. De gevolgen van de chemotherapie op de vruchtbaarheid hangt af van de leeftijd waarop u chemotherapie krijgt (hoe ouder hoe groter de kans dat u minder vruchtbaar of onvruchtbaar wordt) en de soort en totale hoeveelheid chemotherapie. Op basis van uw geplande behandeling kan de arts een inschatting maken welke invloed de behandeling kan hebben op uw vruchtbaarheid.
Immunotherapie
Aangenomen wordt dat immunotherapie geen directe invloed heeft op de vruchtbaarheid.
Hormoontherapie
Bij prostaatkanker kan een hormonale therapie gegeven worden. De hormoontherapie kan invloed hebben op de vruchtbaarheid. De gevolgen van de hormoontherapie op de vruchtbaarheid hangt af van de leeftijd waarop u hormoontherapie krijgt (hoe ouder hoe groter de kans dat u minder vruchtbaar of onvruchtbaar wordt) en de eventuele eerdere behandelingen die u heeft gehad.
Vruchtbaarheid sparen uitklapper, klik om te openen
Er bestaan verschillende mogelijkheden om de vruchtbaarheid te sparen. Zo’n ingreep gaat vooraf aan de behandeling van kanker. U kunt kiezen voor zo’n vruchtbaarheid sparende ingreep. U kunt er ook voor kiezen om geen stappen te ondernemen, in dat geval laat men de natuur zijn gang gaan, ook wel ‘wait and see’ genoemd. Er is overigens geen enkele behandeling die zekerheid geeft dat u in de toekomst ook daadwerkelijk een kind krijgt.
Invriezen zaadcellen
Als u later misschien nog kinderen wilt, is het mogelijk om uw sperma te laten invriezen en bewaren. Bij een toekomstige kinderwens zal altijd eerst onderzocht worden of uw spermaproductie hersteld is. Daarmee kan een inschatting worden gemaakt of u via de natuurlijke manier een kindje kunt krijgen.
Meer informatie kunt u vinden op onderstaande pagina:
Sperma invriezen als je kanker hebt
Zaadcellen halen uit de bijbal (PESA)
Indien er geen zaadcellen in het sperma aanwezig zijn, kunt u misschien een ingreep krijgen waarbij de arts zaadcellen uit de bijbal haalt. Dit heet Percutane Epididymale Sperma Aspiratie (PESA).
PESA is mogelijk als de aanmaak van de zaadcellen goed gaat, maar de zaadcellen door een verstopping in de zaadleiders niet via de penis naar buiten kunnen. Bij PESA wordt met behulp van een dunne naald zaadcellen uit de bijbal gehaald. Dit kan onder een plaatselijke verdoving.
Meer informatie kunt u vinden in onderstaande folder.
Zaadcellen uit de teelbal halen (TESE)
Indien er geen zaadcellen in het sperma aanwezig zijn en bovendien de zaadleiders niet verstopt zijn, dan kunt u misschien een ingreep krijgen waarbij de arts zaadcellen uit de teelbal haalt. Dit heet Testiculaire Sperma Extractie (TESE). Bij een TESE-behandeling neemt de uroloog stukjes weefsel uit de teelbal. Als er tijdens de operatie gebruik gemaakt wordt van een microscoop, wordt de ingreep een microscopische TESE genoemd. In het laboratorium wordt in het weefselhapje dat uit de bal is gehaald gezocht naar zaadcellen. Als er zaadcellen aangetroffen worden, worden deze ingevroren en kunnen ze later bij een ICSI-behandeling gebruikt worden. Een TESE kan op de operatiekamer onder algehele narcose of onder lokale verdoving.
Meer informatie kunt u vinden in onderstaande folder.
Zaadballen beschermen tegen straling
Liggen de zaadballen in het gebied dat bestraald moet worden? Dan kan de bestralingsarts één of beide zaadballen afdekken met loden beschermstukken. Die beschermstukken houden een groot deel van de straling tegen waardoor de schade aan de zaadbal(len) beperkt blijft. Deze methode geeft geen 100% bescherming. Dit komt omdat er ook wat straling van de zijkant komt.